Trần Văn Quyến*
1. Về tác giả và tác phẩm Nam Hà tiệp lục
Nam Hà tiệp lục 南河捷錄 của tác giả Lê Đản 黎亶 là cuốn sách chép sử các chúa Nguyễn ở Đàng Trong, từ gốc tích đến năm Gia Long thứ 3 (1804). Nội dung gồm các mục như Hoàng gia phả hệ 皇家譜系; Văn tập 文集 (Thư tuyển 書選, Dụ tuyển 諭選, Cáo tuyển 誥選…); Quân doanh chiến trận 軍營戰陈; Sơn xuyên hình thế 山川形勢; Phong vực 封域ø; Tuyển cử 選舉; Văn học 文學; Tiết nghĩa 節義; Phong tục 風俗; Triều sính
朝聘; Tạp dị thần quái 雜異神恠; Tai tường 災祥; Phú sấm 符讖…
Ngoài ra còn có kèm hai tờ bản đồ về Lũy Án và Lũy Thầy ở Quảng Bình.
Cuốn sách cho chúng ta biết được tổng quan về phả hệ triều Nguyễn từ
thủy tổ Nguyễn Kim đến Gia Long cũng như chính sách và công cuộc khai
thác vùng Thuận Hóa, Quảng Nam, Quảng Ngãi của các chúa Nguyễn ở Đàng
Trong. Ngoài ra sách còn ghi tiểu sử những người trung thành với triều
Nguyễn, phong tục các nước Xiêm La, Cao Miên… và một số chuyện mê tín,
ma quỷ. Sách chép tay, trên giấy lệnh hội (khổ 32 x 22,5cm) gồm 5 quyển
với 77 tờ, mỗi tờ 2 trang, mỗi trang 9 dòng, mỗi dòng khoảng 20 chữ.
Hiện nay bản gốc sách Nam Hà tiệp lục đang được lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm với mã số kho A.586.(1)
偶於皇朝嘉隆辛未. 歲仲秋,與從兄坦. 就升隆城應考, 並濫預中格, 領憑而歸. 兄坦道及史事, 乃不揣固陋, 收錄本家先世所藏. 及本縣契友富殷鄧伯庄, 南塘阮登戚家所藏諸書. 輯成一編. 訂為五卷, 內有十六條, 各附僭評于遂條之下. “Năm
Gia Long Tân Mùi (1811), giữa tháng 8 mùa thu, tôi cùng anh họ là ông
Thản, cùng đi lên ứng khảo (sát hạch) ở thành Thăng Long (Hà Nội), và
được dự trúng tuyển, lĩnh bằng xong trở về. Lúc đó ông Thản nói với tôi
việc làm sử, tôi bèn không tự xét là cố chấp và quê mùa, thu chép những
điều trong các sách mà các cụ nhà tôi còn chứa lại được, cùng là trong
các sách mà các bạn cùng huyện tôi là ông Đặng Bá Trang ở Phú Ân, ông
Nguyễn Đăng Thích ở Nam Đường, biên tập thành một bộ, chia làm 5 quyển,
trong có 16 điều, sau mỗi điều có phụ thêm lời lạm bình”.
Nam Hà tiệp lục là một bộ sách có giá trị ghi chép
về lịch sử, văn hóa và phong tục tập quán của Đàng Trong. Sách tuy ngắn
gọn, nhưng có nhiều tài liệu mới. Khi nghiên cứu về Đàng Trong thời các
chúa Nguyễn, từ Gia Long về trước, có thể dùng sách này làm tài liệu
tham khảo quý giá cùng với các sách Ô Châu cận lục烏?州?近錄? của Dương Văn An; Phủ biên tạp lục 撫邊雜錄 của Lê Quý Đôn; Nam Hà ký văn 南河記聞 của Đặng Trọng An; Gia Định thành thông chí 嘉定城通志 của Trịnh Hoài Đức…
Tác giả Lê Đản (1742 – ?), theo phần ký tên cuối bài Tổng bạt của sách 真定, 盛銧黎亶謹跋 (Chân Định, Thịnh Quang Lê Đản cẩn bạt) có thể biết được ông là người làng Thịnh Quang, huyện Chân Định, trấn Sơn Nam, sau này là huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định.(2)
Năm 1775 niên hiệu Cảnh Hưng thứ 36, ông đậu tiến sĩ, làm Hàn Lâm Viện
Thị thư, rồi làm Tham chính Thanh Hóa. Khi Lê Chiêu Thống chạy sang
Trung Quốc, ông đi ở ẩn, không ra làm quan. Đến đời Nguyễn ông có ra làm
quan. Theo Quốc triều hương khoa lục(3) (q1, tờ 19) thì năm Gia Long thứ 6 (1807), ông làm chức Hiệp trấn Lạng Sơn và được cử làm Giám thí thi Hương trường thi Sơn Nam.
2. Ghi chép về Hoàng Sa và Đội Hoàng Sa trong Nam Hà tiệp lục
Những ghi chép về Hoàng Sa và đội Hoàng Sa nằm ở phần Tài lợi, Sơn xuyên hình thế và Phong vực trong sách Nam Hà tiệp lục bao
gồm 3 đoạn. Phần nguyên bản chữ Hán trích đăng trong bài này được chụp
lại từ bản sao hiện lưu tại Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Huế.(4) Dưới đây xin được phiên âm và dịch nghĩa các đoạn có liên quan.
* Đoạn 1 (thuộc quyển 2, phần Tài lợi)
Nam Hà tiệp lục, đoạn 1 (thuộc quyển 2, phần Tài lợi)
Nguyên văn:
大占海門, 海中有長沙, 名罷葛黄. 自大占海門至長沙約五六百里, 濶三四十里,卓立海中. 西南風則諸國船艘漂泊在此. 東北風外越亦飄泊在此, 並皆餓死, 財貨堆積. 每年季冬將船十八隻索取. 一云四月往七月回. 此處亦產玳瑁.
Phiên âm:
Đại Chiêm hải môn, hải trung hữu trường sa, danh Bãi Cát Vàng. Tự
Đại Chiêm hải môn chí trường sa ước ngũ lục bách lý, khoát tam tứ thập
lý, trác lập hải trung. Tây Nam phong tắc chư quốc thuyền tao phiêu bạc
tại thử. Đông Bắc phong ngoại việt diệc phiêu bạc tại thử, tịnh giai ngạ
tử, tài hóa đôi tích. Mỗi niên quý đông tương thuyền thập bát chích tác
thủ. Nhất vân tứ nguyệt vãng thất nguyệt hồi. Thử xứ diệc sản đại mạo.
Dịch nghĩa:
Cửa Đại Chiêm, giữa biển có dải cát dài gọi là Bãi Cát Vàng. Từ cửa
biển Đại Chiêm đến dải cát dài [đó] ước chừng năm sáu trăm dặm, rộng
chừng ba bốn mươi dặm,(5) đứng ở giữa biển. Mùa gió Tây Nam
thì tàu bè các nước phiêu bạt vào đó. Đến mùa gió Đông Bắc [tàu bè] từ
ngoài vào cũng phiêu bạt vào đây, đều bị chết đói, của cải được tích tụ ở
đây. Hằng năm đến cuối đông 18 chiếc thuyền được đưa ra đây để nhặt lấy
những của cải ấy. Có chỗ nói rằng tháng 4 đi tháng 7 về. Nơi đây cũng
sản sinh nhiều đồi mồi.
* Đoạn 2 (thuộc quyển 3, phần Sơn xuyên hình thế)
Nam Hà tiệp lục, đoạn 2 (thuộc quyển 3, phần Sơn xuyên hình thể)
Nguyên văn:
大占海門, 海中有長沙洲, 名罷吉(6)黄. 自占門至沙洲約五六百里, 闊三四十里, 卓立海中.
Phiên âm:
Đại Chiêm hải môn, hải trung hữu trường sa châu, danh Bãi Cát
Vàng. Tự Chiêm môn chí sa châu ước ngũ lục bách lý, khoát tam tứ thập
lý, trác lập hải trung.
Dịch nghĩa:
Cửa Đại Chiêm, giữa biển có cồn cát dài, tên là Bãi Cát Vàng. Từ cửa
Đại Chiêm đến cồn cát [đó] ước chừng năm sáu trăm dặm. Cồn cát rộng
chừng ba bốn mươi dặm, nổi lên ở giữa biển.
* Đoạn 3 (thuộc quyển 3, phần Phong vực)
Nam Hà tiệp lục, đoạn 3 (thuộc quyển 3, phần Phong vực)
Nguyên văn:
廣南處, 北接順化海雲山, 南接平康府界. 界之上有大山. 山之嶺有石碑名曰: 岧奇. 東至于海,海之沿有大占(又名占壘中深), 沙黄
(俗號罷吉黄小淺), 美亞(小淺).
(俗號罷吉黄小淺), 美亞(小淺).
Phiên âm:
Quảng Nam xứ, bắc tiếp Thuận Hóa Hải Vân sơn, nam tiếp Bình Khang
phủ giới. Giới chi thượng hựu đại sơn, sơn chi lĩnh hữu thạch bi danh
viết: Đèo Cả. Đông chí vu hải, hải chi duyên hữu Đại Chiêm (hựu danh
Chiêm Lũy trung thâm), Sa Huỳnh (tục hiệu Bãi Cát Vàng tiểu thiển), Mỹ Á
(tiểu thiện).
Dịch nghĩa:
Xứ Quảng Nam, phía bắc tiếp giáp với Thuận Hóa tại núi Hải Vân, phía
nam tiếp giáp với phủ Bình Khang, nơi tiếp giáp có núi lớn, trên đỉnh
núi có bia đá, gọi là Đèo Cả. Phía đông giáp biển. Trên bờ biển có các
cửa biển: cửa Đại Chiêm (còn có tên là cửa Chiêm Lũy, cửa vừa, nước
sâu); cửa Sa Huỳnh (tục gọi là cửa Bãi Cát Vàng,(7) cửa nhỏ, cạn); cửa Mỹ Á (cửa nhỏ, cạn).
Lê Đản trong Nam Hà tiệp lục đã dành những ghi chép
về Hoàng Sa cho chúng ta thấy được tác giả có những hiểu biết nhất định
về Hoàng Sa và Đội Hoàng Sa. Mặt khác tư liệu ghi chép ở Đàng Trong về
Hoàng Sa cũng khá phong phú như trong đoạn nói về việc hàng năm có 18
chiếc thuyền ra Hoàng Sa để thu nhặt hóa vật ở đây.
Trong lời bạt tác giả Lê Đản cho biết: 風聞同郡延河黎氏, 武毅汪氏. 先世有撫編雜錄, 南行小記, 諸書, 未暇博訪“nghe thấy nói trong cùng quận (tỉnh) tôi, các nhà họ Lê(8) ở Diên Hà, họ Uông(9) ở Vũ Nghị, nhà thì đời trước có sách Phủ biên tạp lục, nhà thì có sách Nam hành tiểu ký, tôi cũng chưa kịp hỏi mượn mà xem”, tức là tác giả không được tham khảo các sách có viết về Hoàng Sa trước đó. Tuy nhiên khi đọc Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn hay phần Dư địa chí trong Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú đều thấy có những khảo tả tương tự về
Hoàng Sa và hoạt động của Đội Hoàng Sa như trong Nam Hà tiệp lục.
Các sách trên tuy không tham khảo nhau nhưng những ghi chép về Hoàng Sa
và đội Hoàng Sa là tương đối thống nhất. Chính điều này cho chúng ta
thấy được những hiểu biết về Hoàng Sa cho đến cuối thế kỷ XVIII là đã
rất phổ biến ở nước ta.
Nam Hà tiệp lục với những ghi chép tuy không nhiều
nhưng vô cùng quý báu lại cho chúng ta thêm một tư liệu lịch sử chứng
minh chủ quyền của nước ta đối với quần đảo Hoàng Sa dưới thời các chúa
Nguyễn.
T. V. Q.
(*) Khoa Xã hội Nhân văn, Trường Đại học Phú Xuân, Huế.
CHÚ THÍCH
(1) Xem thêm: http://www.hannom.org.vn/trichyeu.asp?param=4925&Catid=248
(2) Theo sách Lược truyện các tác gia Việt Nam, tập 1, Nxb Khoa học xã hội, 1971, tr. 341-342 do Trần Văn Giáp chủ biên thì Lê Duy Đản (hay Lê Đản), tác giả Nam Hà tiệp lục là người làng Yên La, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. Tra cứu trong Đồng Khánh địa dư chí thì tỉnh Bắc Ninh không có huyện nào mang tên là Chân Định. Mặt khác trong Lời bạt sách Nam Hà tiệp lục tác giả cũng cho biết 風聞同郡延河黎氏武毅汪氏mình
là người cùng quận với họ Lê (tức Lê Quý Đôn) ở làng Diên Hà (nay thuộc
xã Độc Lập, huyện Hưng Hà, Thái Bình) và họ Uông (tức Uông Sĩ Đoan)
người làng Vũ Nghị (nay thuộc xã Thái Hưng, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái
Bình). Thái Bình cùng với Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình cuối thời Lê đầu
thời Nguyễn thuộc trấn Sơn Nam Hạ. Đồng Khánh địa dư chí cho
biết xã Thịnh Quang là 1 trong 7 xã thuộc tổng Thịnh Quang, huyện Chân
Định, Nam Định. Như vậy có thể khẳng định Lê Đản là người làng Thịnh
Quang, huyện Chân Định, tỉnh Nam Định.
(3) 嘉隆丁卯.山南場上下二鎮合試.在金洞縣花陽社洲分.号獻南場.禮部左參知阮嘉吉 提調諒山鎮叶鎮黎亶監 試. 平定營督學鄧德輝翰林院制誥黎良慎監考. “Năm
Đinh Mão, niên hiệu Gia Long (1807), hai trường thi Sơn Nam Thượng, Hạ
thi chung làm một. Nơi trường thi đặt ở bãi sông xã Hoa Dương, huyện Kim
Động (nay thuộc phường Hồng Châu, thành phố Hưng Yên) gọi là trường
Hiến Nam. Quan Tham tri Bộ Lễ là Nguyễn Gia Cát được cử làm Đề điệu;
Hiệp trấn Lạng Sơn là Lê Đản được cử làm Giám thí; Đốc học dinh Bình
Định là Đặng Đức Huy, Hàn Lâm Viện Chế cáo Lê Lương Thận được cử làm
Giám khảo.” (Quốc triều hương khoa lục, quyển 1, trang 19, bản chữ Hán lưu tại Thư viện Quốc gia, ký hiệu R.5851).
(4) Trong bài viết này, chúng tôi dựa vào bản Nam Hà tiệp lục gồm
nguyên bản chữ Hán sao chụp từ bản gốc tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm với
ký hiệu A.586 và tham khảo bản dịch chép tay của nhà nghiên cứu Nguyễn
Đình Thảng hiện đang được lưu giữ tại Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa
học Huế.
(5) Theo đơn vị đo ngày xưa thì 1 dặm bằng khoảng 500m ngày nay, như
vậy khu vực Bãi Cát Vàng cách cửa biển Đại Chiêm (cửa Đại ở Hội An ngày
nay) chừng năm sáu trăm dặm tức là khoảng 250-300km. Như vậy rõ ràng địa
danh Bãi Cát Vàng được Lê Đản đề cập đến là chỉ hai quần đảo Hoàng Sa
và Trường Sa. Quần đảo Hoàng Sa cách bờ biển Đà Nẵng khoảng 350km và
quần đảo Trường Sa cách bờ biển Cam Ranh-Khánh Hòa khoảng 460km.
Chú thêm của BBT: Lý [里] là đơn vị đo
khoảng cách chỉ dùng trong các văn bản Hán Việt, trong ngôn ngữ hàng
ngày, người Việt quen gọi là dặm. Hiện nay việc quy đổi từ dặm thành mét
vẫn chưa có sự thống nhất. Huỳnh Tịnh Paulus Của trong Đại Nam quấc âm tự vị (in năm 1895) cho 1 dặm = 135 trượng ≈ 572m; Lê Thành Khôi trong Le Viet-nam, Histoire et Civilisation (in năm 1955) cho 1 dặm = 360 bộ ≈ 720m; Từ điển tiếng Việt
do Hoàng Phê chủ biên (tái bản năm 2008) lại cho 1 dặm = 444,44m. Vì
vậy, việc quy đổi khoảng cách từ dặm thành mét trong bài này chỉ là con
số phỏng chừng.
(6) Địa danh Bãi Cát Vàng được người Việt Nam xưa dùng để chỉ quần đảo san hô ở biển Đông mà đến đầu triều Nguyễn sử dụng âm Hán Việt Hoàng Sa (Cát Vàng) để thay tên Nôm Bãi Cát Vàng. Bãi Cát Vàng là tên gọi viết bằng chữ Nôm nên có nhiều cách viết khác nhau như: 擺葛鐄 (篡集天南四至路圖書- Toản tập thiên nam tứ chí lộ đồ thư;甲午年平南圖- Giáp Ngọ niên bình nam đồ);黃沙渚 (撫邊雜錄- Phủ biên tạp lục). Trong chữ Nôm cùng một chữ có thể có nhiều cách viết, như chữ Bãi có các cách viết: 罷,
