„Hỏi“ hay „ngã“ là một đề tài làm khổ nhiều người. Dân „Bắc Kỳ rau muống“, ngoài cái bệnh „nờ cao, nờ nùn“, thì có vẻ ít gặp khó khăn hơn trong vấn đề này. Bài viết sau đây là một tổng kết từ nhiều nguồn khác nhau và được đơn giản hoá để mong góp phần vào việc giải quyết một vấn nạn „chính tả“ phổ biến. Từ ngữ „quy luật“ trong bài vì thế chỉ mang tính một hướng xác định. Ngoài ra, đây không phải là một bài viết nghiên cứu khoa học ngôn ngữ. Trong bài chỉ đề cập đến 4 „quy luật“ thường gặp.
- „Sắc-không“ là những từ có dấu sắc hoặc không dấu.
- „Huyền-nặng“, là những từ có dấu huyền hoặc dấu nặng.
- „Láy“ là một từ kép, trong đó thường thì một chữ có nghĩa và một chữ
không; một chữ mang nghĩa chính, một chữ đệm. Thí dụ: „mạnh mẽ“, chữ mạnh thì
có nghĩa, chữ mẽ là chữ đệm.
1a) Quy luật „sắc-không“:
Khi một chữ mang dấu sắc
hoặc không dấu, thì chữ kia mang dấu HỎI.
Thí dụ: vui vẻ, trẻ trung, sắc sảo, ngớ ngẩn, ngả nghiêng,
khoẻ khoắn, lẻ loi, vắng vẻ, hiển linh, hoảng hốt, dở dang v.v.
1b) Quy luật
„huyền-nặng“:
Khi một chữ mang dấu
huyền hoặc dấu nặng, thì chữ kia mang dấu NGÃ.
Thí dụ: mạnh mẽ, mỡ màng, lặng lẽ, quạnh quẽ, ngỡ ngàng, sẵn
sàng, lỡ làng, rõ ràng, kỹ càng, bẽ bàng, rạng rỡ v.v.
2. Quy luật
„Hán-Việt“:
Các từ ngữ có gốc
Hán (thường là từ kép) bắt đầu bằng các vần D, L, M, N và V mang dấu NGÃ.
Thí dụ: dĩ vãng, lữ khách, lẽ phải, miễn trừ, nỗi lòng, vĩnh
viễn, vĩ đại, v.v.
3. Quy luật „trợ từ“:
„Trợ từ“ ở đây chỉ những từ thêm vào để nhấn mạnh như vẫn, cũng, nữa v.v.
hoặc để diễn tả „thì“ („đã“ cho quá khứ hoặc „sẽ“cho tương lai) của
động từ (tiếng Việt không „chia“ động từ!).
Thí dụ: - Em vẫn đẹp
như ngày nào. Tôi cũng nhớ nhà. Anh
muốn làm gì nữa?
- Cô ấy sẽ đi xa.
Em đã quên mùa thu.
Các „trợ từ“ này luôn
mang dấu NGÃ.
4. Quy luật trong „họ“ và „tên nước“:
Không hiểu vì sao, nhưng các họ của người Việt Nam không
mang dấu hỏi.
Thí dụ: Đỗ, Lữ, Nguyễn, Võ …
Ngoài ra các tên quốc gia khi phiên âm thành tiếng Việt thường
mang dấu ngã. Nước Mỹ, nước A Phú Hãn (Afganistan), Mễ Tây Cơ (Mexico)
v.v.
Ngoại lệ: Bỉ quốc (Belgien/Belgique)
Ngoại lệ: Bỉ quốc (Belgien/Belgique)
„Người thợ sửa xe ngồi
bên cỗ máy uống ly sữa nóng. Một cô gái có chửa đến nhờ anh chữa giùm cái xe
máy không nổ. Cô gái đẹp như một nàng tiên trong cổ tích… Mải ngắm người đẹp,
anh quên mất không chào khách. Mãi dến khi cô hỏi lần thứ hai, anh mới giật
mình, suýt làm đổ ly sữa nóng trên tay. Cô gái đỗ xe bên cạnh cỗ máy, nhìn anh
mỉm cười: „Anh cũng khoẻ chứ?“ Anh ngỡ ngàng. Đến lúc này thì anh đã nhận ra: đó là cô bạn học
ngày nào. Nàng vẫn đẹp như xưa… Mái tóc bồng bềnh lả lướt trên bờ vai thon. Đôi mắt hồn nhiên trên khuôn mặt rạng rỡ. Khuôn mặt ấy ngày xưa anh vẫn lặng lẽ nhìn thật lâu. Dĩ vãng quá xa vời...“
Lê Văn Hồng
