Thủy sản cũng như các loài động vật đều có thể bị nhiễm giun sán nhưng chỉ có một số mới truyền sang cho người mà thôi.
Gần đây báo chí bên nhà có nói nhiều về sự bộc phát
của bệnh sán lá, khoa học gọi là distomatosis, do cá truyền sang cho
người tại một số tỉnh ở VN.
Các giới chuyên môn nghĩ rằng bệnh lý nầy có nguyên nhân chính từ tập tục ăn gỏi cá sống hoặc ăn cá nấu không thật chín.
Nghiên cứu tại VN cho biết có từ 45% đến 80% cá nuôi tại một số vùng đã bị nhiễm sán lá rất trầm trọng.
Tại Nam Định, nơi thường có tập tục ăn gỏi cá sống,
thì số người bị nhiễm sán lá từ cá có thể lên đến 65%, và cá nuôi thì bị
nhiễm lối 44,7%.
Tại Nghệ An, chó mèo và heo bị nhiễm sán lá từ cá truyền qua với tỷ lệ 13-38%.
Riêng An Giang và Nghệ An là hai tỉnh không có tập
quán ăn gỏi cá sống cho nên số người bị nhiễm sán lá từ cá chỉ ở mức độ
từ 0,1 đến 1% mà thôi (VietnamNet 18/10/2006).
Nhiễm sán lá là một vấn đề rất nghiêm trọng tại vùng Đông Nam Á, đặc biệt là Trung Quốc, ViệtNam, Thái Lan, Lào và Cam Bốt.
Có nguy hiểm đến sức khỏe hay không?
Triệu chứng thay đổi tùy theo loại sán, tùy theo số
lượng sán nhiều hay ít, tùy nơi định vị và tùy theo thời gian mới nhiễm
hay đã bị nhiễm từ nhiều năm rồi. Nói chung triệu chứng ban đầu lúc ấu
trùng di chuyển có thể là đau bụng, thường là ở vùng hạ sườn phải (right
upper quadrant), nôn mửa, tiêu chảy, biếng ăn, mất cân…Một thời gian
sau thì có triệu chứng gan mật, vàng da vv…
Sán lá gan Fasciola gigantica to nhất, thường làm
nghẽn bít hệ thống mật và gây tổn hại mô gan. Báo Thanh Niên Daily ngày
Sept 22 /2006 có nói đến một ca tại Quảng Bình sán lá gan xuyên qua da
và chui ra khỏi lồng ngực lúc bệnh nhân đang được bác sĩ khám. Một vài
loài như sán lá phổi Paragonimus westermani có thể gây ra những triệu
chứng trầm trọng khi chúng vào trong phổi, trong các hạch hoặc trong
não.
Gỏi cá sống và giun đầu gai Gnathostoma
Gỏi cá sống là đặc sản của vùng duyên hải VN. Món gỏi cá sống tuy rất ngon nhưng nó vẫn là mối đe dọa đối với sức khỏe chúng ta.
Cá sống có thể nhiễm khuẩn và nhiễm ký sinh trùng mà
đáng kể nhất là giun đầu gai Gnathostoma. Loại giun này rất phổ biến tại
vùng Đông Nam Á, Nam Mỹ, Mexico, Peru và Ecuador. Việt Nam là một trong
những quốc gia có tỉ lệ nhiễm giun đầu gai khá cao.
Giun trưởng thành (adult) sống trong bao tử chó và
mèo. Trứng giun theo phân nhiễm vào nước mưa chảy xuống ao hồ sông rạch.
Trứng nở ra ấu trùng (larvae) và bị một loại giáp xác (crustacea) thật
nhỏ có tên là cyclop ăn vào. Cá, lươn, rắn, ếch nhái, gà vịt, và các
loại thủy cầm (waterfowl) đương nhiên nuốt cyclop vào bụng và bị nhiễm
giun đầu gai. Trong các loài vật vừa kể, ấu trùng giun sẽ định vị trong
thịt.
Khi chúng ta dùng cá sống, ấu trùng vào bụng, xuyên
ruột và đi tứ tung trong cơ thể chúng ta. Giun có thể vào gan, vào mắt,
di chuyển dưới da, hoặc đến định vị trong não hay trong tủy sống. Đây là
bệnh Gnathostomosis.
Đi đến đâu, giun gây tình trạng viêm sưng đến đó. Tùy
nơi giun định vị mà triệu chứng sẽ khác nhau. Ở mắt, sẽ làm giảm thị lực
hoặc mù lòa, và gây ho hen nếu ở hệ hô hấp. Nguy hiểm nhất là nếu giun
định vị trong hệ thần kinh trung ương và gây chứng viêm não tủy
(encephalomyelitis), làm rối loạn cảm giác, liệt tứ chi và có thể chết.
Vài năm trước đây Hội Dược Sĩ VN tại Hoa Kỳ cũng có
đăng một bài nói về một ca nhiễm giun đầu gai ở một Việt kiều lúc về
thăm quê hương. Trong thời gian ở VN, anh ta có nhậu với bạn bè món thịt
rắn hổ mang, và đặc biệt là anh ta xơi sống nguyên tim rắn với hy vọng
là sẽ được sung sức bằng 5 bằng 10 ngày thường.
Khi trở qua Hoa Kỳ, anh ta bắt đầu ngã bệnh và có dấu
hiệu mệt mỏi yếu sức lạ thường lại thêm sốt, nổi mày đay ở chân, đau ở
vùng gan, ớn lạnh về chiều. Kết quả xét nghiệm máu, cho thấy số bạch cầu
eosinophils trong máu tăng cao 13.000.
Các bác sĩ bên Mỹ mò mẫm chữa trị bằng kháng sinh,
nhưng bệnh vẫn không thuyên giảm. Cuối cùng qua sự cố vấn của một nhà ký
sinh trùng học, bác sĩ Nagami, thuộc The Centers for Disease Control
& Prevention (CDC), bệnh đã được chẩn đoán chính xác: bệnh nhân đã
bị nhiễm giun đầu gai Gnathostoma spinigerum.
Thuốc Albenza (Albendazole) đã được sử dụng để trị dứt bệnh…
Những điểm cần lưu ý:
Sán lá chỉ có thể phát triển và tồn tại lâu dài nếu
trong ao hồ hội đủ các yếu tố như có sự hiện diện của một loại ốc thích
hợp sống trong nước, cây cỏ thảo mộc dưới nước, cá tôm sống ở nước ngọt
và sau hết phải có người hay một loài động vật nào đó ăn vào. Cá chép
(carp) thuộc họ Ciprinidae thường là ký chủ trung gian của sán lá
Clonorchis sinensis và của sán lá Opisthorchis spp. Điều kiện khí hậu và
điều kiện kinh tế xã hội của Việt Nam rất thuận lợi để bệnh sán lá dễ
phát triển và dễ lây truyền. Người bị nhiễm qua việc ăn cá sống, nấu
không đủ chín hoặc ăn sống các loại rau cải mọc dưới nước đã bị nhiễm ấu
trùng sán lá. Thí dụ tại VN có thể thấy rau muống ruộng, rau dừa, ngó
sen, rau ngổ, rau bồn bồn, rau chút, rau bông súng, rau cần ống. Tại hải
ngoại có rau cresson sauvage mọc dưới nước (watercress) cần phải để ý
vv…
Video: Trồng rau muống tại miền Bắc:
Ướp muối, ngâm giấm hoặc hong khói rất khó diệt được
ấu trùng sán lá trong cá. Theo FDA, giữ cá ở nhiệt độ trừ 20 độ C trong
vòng 7 ngày hoặc trừ 35 độ C trong vòng 15 giờ có thể diệt được ấu trùng
Metacercariae với điều kiện là bề dầy của cá không được trên 15cm (6
inches). Phương pháp nầy chỉ có thể thực hiện trong các nhà máy mà thôi.
Trong thực tế, người ta tự hỏi liệu cá nhập cảng từ Á châu bán tại các
chợ Tàu, chợ VN ở hải ngoại có đáp ứng được điều kiện nầy hay không?
-Nhiễm sán lá sẽ dẫn đến các bệnh về gan, phổi và ruột.
-Nấu cá và rau cải thật chín sẽ diệt được sán lá đồng thời giúp làm giảm nguy cơ bị nhiễm các loại ký sinh trùng.
-Xây cầu tiêu và nuôi gia súc như heo, trâu bò, dê cừu
trên ao cá cũng như việc dùng phân súc vật để nuôi cá là lý do làm gia
tăng bệnh sán lá.
-Tập tục ăn uống, ăn rau sống, ăn gỏi cá sống, ăn
sushi, sashimi, lẩu cá cua tôm tép, nhúng giấm, luộc không đủ chín rất
nguy hiểm.
-Ngày nay, kỹ nghệ nuôi trồng thủy sản (aquaculture)
đang phát triển rầm rộ tại Việt Nam, Trung Quốc, Thái Lan…Việc toàn cầu
hoá mậu dịch chắc chắn đã tạo điều kiện thuận lợi trong vấn đề xuất cảng
cá tôm nhiễm ấu trùng sán lá đi khắp cả các nơi trên thế giới.
-Trong các chợ Tàu và chợ Việt tại hải ngoại, đa số
cá tôm đông lạnh thường được nhập cảng từ Việt Nam, Thái Lan, Trung
Quốc, Ấn độ và Nam Mỹ là những quốc gia có vấn đề sán lá rất nghiêm
trọng.
Việc giáo dục dân chúng về hiểm họa ăn cá sống là điều cần phải thực hiện cấp bách.
Du lịch Việt Nam coi chừng bị viêm màng não vì ăn ốc
Angiostrongylus cantonensis is the most common
infectious cause of eosinophilic meningitis worldwide .Although human
infections with A. cantonensis are traditionally associated with
Southeast Asia and the Pacific Basin, sporadic cases have been reported
in several countries outside this region. In the Caribbean, eosinophilic
meningitis has not been commonly reported, although A. cantonensis has
been found in rats from Cuba, Puerto Rico, and the Dominican Republic.
CDC
Bên nhà đôi khi ốc cũng có thể bị nhiễm một loại giun có tên là Angiostrongylus cantonensis.
Giun trưởng thành (adult) sống trong phổi chuột và ấu
trùng(larvae) được thấy sống ký sinh trong một số ốc dưới nước hay trên
cạn. Ăn thịt ốc nấu không đủ chín, sẽbị nhiễm giun Angiostrongylus
cantonensis. Vào đường tiêu hóa, ấu trùng xuyên qua thành ruột, theo
đường máu để lên định vị tại vùng não và gây ra bệnh viêm màng não tăng
bạch cầu ái toan (eosinophilic meningitis) rất nguy hiểm.
Tại Việt Nam có bao nhiêu loài ốc độc?
Theo ĐÀO VIỆT HÀ (Viện Hải dương học Nha Trang)
"Vụ ngộ độc do ăn ốc biển xảy ra ngày 4-4 tại Phú Yên
đã làm một người chết và hai người phải cấp cứu. Ngày 17-10 vừa qua, một
vụ ngộ độc tương tự lại xảy ra tại Quảng Ngãi, kết quả là hai trong số
ba nạn nhân tử vong sau khi cả ba người ăn khoảng 500g món ốc nướng. Có
bao nhiêu loài ốc độc?
Đối với ngộ độc tử vong do ốc biển qua con đường thức
ăn như vụ ngộ độc đã nêu ở trên là trường hợp đầu tiên được ghi nhận tại
VN. Tuy nhiên, các trường hợp ngộ độc tương tự đã từng xảy ra khá phổ
biến tại khu vực Thái Bình Dương, điển hình là tại Nhật Bản.
Thông thường, các loài ốc biển có thể ăn được, nhưng
đột nhiên lại trở thành độc mà chúng ta không thể biết lý do tại sao
chúng trở nên độc. Một số loài ốc chỉ độc ở một bộ phận nào đó nhất định
(thường là tuyến nước bọt), nhưng cũng có những loài ốc hoàn toàn độc
và hết sức nguy hiểm đến tính mạng nếu như chúng ta vô tình ăn chúng.
Gầnđây, khá nhiều loài ốc được ghi nhận là nguyên nhân
của các vụ ngộ độc cho con người thông qua con đường thức ăn như ốc mặt
trăng (turban), ốc đụn (the top of shells), ốc tù và (trumpet shells),
ốc hương Nhật Bản (ivory snails), ốc trám (oliva)
Tùy vào từng loài ốc, bản chất độc tố có thể là
saxitoxin (độc tố vi tảo tích lũy trong các sinh vật hai mảnh vỏ, một số
loài cua rạn...) hoặc tetrodotoxin (độc tố cá nóc, mực đốm xanh,
so...). Độc tố trong các loài ốc mặt trăng, ốc đụn và ốc trám đã được
xác định là saxitoxin (một loại độc tố thần kinh thường gặp ở một số
loài vi tảo giáp Alexandrium)".
Từ lâu, Tổ chức Y Tế Thế giới (WHO) và Tổ chức Lương
Nông Thế giới (FAO) đã cảnh báo các quốc gia vùng Đông Nam Á, trong đó
có Việt Nam về hiểm họa cá nước ngọt nhiễm sán lá lây truyền cho người.
Đây là một vấn đề y tế công cộng vô cùng quan trọng
ảnh hưởng cho cả thế giới. Năm 1995 WHO đã ước lượng vùng Đông Nam Á có
khoảng 9 triệu người bị nhiễm sán lá và Trung Quốc có lối 20 triệu người
bị nhiễm mà trầm trọng nhất là vùng tỉnh Quảng Đông ở về phía Nam.
Riêng Việt nam có trên 7 triệu người nằm trong diện nguy hiểm có thể bị
nhiễm sán lá gan trong đó có 1 triệu người đã bị nhiễm thật sự.
Tổ chức FIBOZOPA gần đây cũng đã cho biết số người bị
nhiễm sán lá tại vùng sông Hồng, Bắc Việt Nam, có thể phải nhiều hơn gấp
bội so với những số được nêu ra từ trước (mực độ nhiễm 15%-20%).
Tại những vùng nhiễm sán, WHO cũng quan tâm đến sự
xuất hiện của một số bệnh lý như bệnh cancer ác tính ống dẫn mật
Cholangiosarcoma, bệnh sỏi túi mật gallstones (do nhiễm sán lá
Opisthorchis và sán lá Clonorchis), bệnh tiêu chảy và bệnh loét bao tử
peptic ulcers (do nhiễm sán lá Haplorchis và sán lá Metagonimus). Phải
chăng sự hiện diện của sán lá đã ảnh hưởng đến sự xuất hiện của cancer
cholangiosarcoma và của sỏi mật?
Sán lá nhiễm từ cá không phải là hiểm họa duy nhất tại
Việt Nam. Bệnh giun đầu gai (Gnathostoma) do việc ăn cá sống, ăn thịt
rắn,và ếch nhái là một hiểm họa khác mà chúng ta cũng cần phải quan tâm
mỗi khi ăn.
Ngoài ra cũng không nên thờ ơ với bệnh thịt heo gạo
cysticercosis do sán dây Taenia solium gây ra, thịt heo nhiễm giun bao
Trichinella spiralis, và thịt bò gạo do sán dây Taenia saginata …
Cẩn thận với các món quá ngon như gỏi cá sống, sushi,
sashimi, nem chua, bò tái chanh, thịt bò beefsteak chiên nửa sống nửa
chín …nếu ăn ở bên nhà.
Tổ chức Lương Nông Thế Giới FAO nhìn nhận là tại Á
châu, việc kiểm soát và giải quyết mối nguy cơ nhiễm sán lá từ thực phẩm
(FBT: foodborne trematodes) là một vấn đề vô cùng khó khăn và phức tạp
cần phải có sự quyết tâm và phối hợp nhịp nhàng của rất nhiều lĩnh vực
chuyên môn.
Giáo dục dân chúng để thay đổi lối sống, quan tâm hơn
đến vệ sinh, thay đổi tập tục và thói quen ăn uống, như đừng bao giờ ăn
cá sống, cũng như đừng ăn sống các loại rau cỏ mọc dưới nước là công
việc cần phải làm trước mắt. Chuyện coi vậy mà không phải dễ làm đâu!
Bệnh cá nhiễm sán lá lây truyền cho người tại Việt Nam là một sự kiện tất yếu không làm ai ngạc nhiên hết!
Để kết luận, tác giả xin mượn lời cảnh báo có vẻ bi
quan của TS Đặng thị Cẩm Thạch, Trưởng Phòng Ký Sinh Trùng (Viện Sốt
Rét, Ký Sinh Trùng- Côn Trùng Trung Ương):
"Việt Nam nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới, cùng với
tập quán ăn uống, sinh hoạt chưa đảm bảo vệ sinh, rất thuận lợi cho sự
phát triển của các bệnh giun, sán. Ước tính, trên toàn quốc số người
nhiễm giun đũa khoảng 60 triệu người, giun tóc 40 triệu người và giun
móc 20 triệu người, trong đó số nhiễm phối hợp 2, 3 loại giun lên tới
60-70%."
Không biết lời báo động trên có làm cho người dân mình lo sợ và thay đổi cách ăn uống hay không?
Riêng đối với các bạn hiện đang sống tại nước ngoài,
nếu có đi du lịch VN, Thailand hoặc Nam Mỹ, để phòng ngừa giun đầu gai
chúng ta chỉ nên ăn thịt, cá, rắn, lươn, ếch vv…đã được nấu thật chín mà
thôi. Đông lạnh ở nhiệt độ trừ 20 độ C diệt được giun Gnathostomas.
